X-Efficiency Theory

Lý thuyết hiệu quả X (X-efficiency theory) là một khái niệm kinh tế được nhà kinh tế học Harvey Leibenstein giới thiệu vào năm 1966. Lý thuyết này cho rằng các doanh nghiệp hoạt động dưới mức hiệu quả tối đa có thể đạt được do thiếu áp lực cạnh tranh.

(Nguồn: https://fastercapital.com/content/Performance-measurement--Measuring-X-efficiency-for-enhanced-performance.html )

Nội dung chính của Lý thuyết

Lý thuyết hiệu quả X đối lập với một giả định truyền thống trong kinh tế học tân cổ điển, đó là các doanh nghiệp luôn tìm cách tối đa hóa lợi nhuận bằng cách sử dụng các yếu tố đầu vào một cách hiệu quả nhất để sản xuất đầu ra. Leibenstein lập luận rằng trong nhiều trường hợp, đặc biệt là trong các thị trường độc quyền hoặc không cạnh tranh hoàn hảo, các doanh nghiệp thường không hoạt động trên đường cong chi phí tối thiểu của họ.

Lý thuyết cho rằng hiệu quả của doanh nghiệp không chỉ phụ thuộc vào công nghệ và nguồn lực, mà còn chịu tác động bởi các yếu tố tâm lý, xã hội và tổ chức:

1. Động lực và nỗ lực của người lao động
   – Nhân viên không phải lúc nào cũng làm việc với 100% năng suất tiềm năng.
   – Lười biếng, thiếu khuyến khích, hoặc văn hóa tổ chức yếu có thể làm giảm hiệu quả.

2. Quản lý và kiểm soát
   – Quản trị kém dẫn đến lãng phí thời gian, tài nguyên, và sai sót.
   – Nhà quản lý giỏi có thể thu hẹp “khoảng cách X”.

3. Cấu trúc cạnh tranh thị trường
   – Trong thị trường cạnh tranh cao, doanh nghiệp buộc phải giảm lãng phí để tồn tại → hiệu quả X cao.
   – Ngược lại, trong thị trường độc quyền, doanh nghiệp ít áp lực cạnh tranh → dễ để xảy ra X-inefficiency.

(Nguồn: https://fastercapital.com/content/Performance-measurement--Measuring-X-efficiency-for-enhanced-performance.html)

Theo đó, X-inefficiency (Sự phi hiệu quả X) là sự chênh lệch giữa chi phí thực tế mà một doanh nghiệp phải chịu và chi phí tối thiểu có thể đạt được khi sử dụng hiệu quả tất cả các nguồn lực. Sự phi hiệu quả này không phải do sự phân bổ nguồn lực không hiệu quả giữa các ngành (được gọi là hiệu quả phân bổ) mà do các yếu tố nội bộ của doanh nghiệp, chẳng hạn như:

• Thiếu động lực của người lao động và quản lý: Khi không có áp lực cạnh tranh, người lao động và quản lý có thể không có động lực để làm việc hết mình.

• Tổ chức kém hiệu quả: Các vấn đề như thủ tục rườm rà, thiếu sự giám sát, và quản lý lỏng lẻo có thể dẫn đến lãng phí và năng suất thấp.

• Không tận dụng tối đa các yếu tố đầu vào: Doanh nghiệp có thể không sử dụng hiệu quả máy móc, công nghệ, hoặc nhân lực, dẫn đến chi phí cao hơn mức cần thiết.

• Chi phí quá mức: Các doanh nghiệp có thể lãng phí tiền vào các khoản chi không cần thiết như văn phòng xa hoa hoặc các lợi ích quá mức cho nhân viên.
• 
  

(Nguồn: https://www.thetutoracademy.com/revision-notes/efficiency/)

Ví dụ minh họa

Giả sử một công ty có thể sản xuất 1.000 sản phẩm/tháng với nguồn lực hiện tại. Nhưng thực tế chỉ sản xuất 800 sản phẩm vì công nhân làm việc cầm chừng, quản lý yếu kém, thiết bị không được tối ưu. Do vậy, 200 sản phẩm “mất đi” chính là X-inefficiency..

Vai trò và ý nghĩa

Lý thuyết này có ý nghĩa sâu sắc, thách thức giả định truyền thống của kinh tế học tân cổ điển rằng các công ty luôn tìm cách tối đa hóa lợi nhuận một cách hiệu quả nhất.

• Nhấn mạnh tầm quan trọng của cạnh tranh: Hiệu quả X-inefficiency thường tồn tại trong các thị trường độc quyền, độc quyền nhóm, hoặc các tổ chức công. Cạnh tranh mạnh mẽ buộc các doanh nghiệp phải hoạt động hiệu quả để tồn tại.

• Mở rộng phạm vi phân tích: Nó bổ sung yếu tố hành vi của con người và tổ chức vào mô hình kinh tế, vốn thường chỉ tập trung vào các yếu tố thị trường thuần túy. Leibenstein cho rằng động lực, quản lý, và cấu trúc nội bộ của doanh nghiệp có vai trò quyết định đến năng suất và chi phí.

• Giải thích sự khác biệt về năng suất: Lý thuyết này giúp giải thích tại sao hai doanh nghiệp có cùng yếu tố đầu vào (vốn, lao động) nhưng lại có năng suất và chi phí khác nhau. Sự khác biệt này không phải do công nghệ mà do cách thức quản lý và động lực của người lao động.

Ứng dụng

Lý thuyết Hiệu quả X có nhiều ứng dụng thực tiễn trong cả chính sách công và quản trị doanh nghiệp.

• Chính sách chống độc quyền: Chính phủ sử dụng lý thuyết này để lập luận cho việc phá vỡ các tập đoàn độc quyền hoặc điều tiết các doanh nghiệp nhà nước. Mục tiêu là tạo ra áp lực cạnh tranh, buộc các doanh nghiệp này phải hoạt động hiệu quả hơn, mang lại lợi ích cho người tiêu dùng.

• Tư nhân hóa: Việc tư nhân hóa các doanh nghiệp nhà nước hoạt động kém hiệu quả thường được biện minh bằng lý thuyết này. Chuyển đổi sang sở hữu tư nhân sẽ mang lại áp lực cạnh tranh và động lực lợi nhuận, giúp giảm X-inefficiency và nâng cao hiệu quả.

• Quản trị doanh nghiệp: Các nhà quản lý có thể áp dụng lý thuyết này để đánh giá và cải thiện hiệu quả hoạt động nội bộ. Thay vì chỉ tập trung vào công nghệ hay quy mô, họ cần chú ý đến:

• Hệ thống khen thưởng và động lực: Xây dựng cơ chế thưởng-phạt rõ ràng để khuyến khích nhân viên làm việc hiệu quả.

• Văn hóa tổ chức: Tạo ra một văn hóa làm việc năng động, sáng tạo và giảm thiểu sự lãng phí.

• Giám sát và kiểm soát: Áp dụng các phương pháp quản lý hiệu quả để theo dõi năng suất và chi phí.

Nguồn tham khảo

• https://www.investopedia.com/terms/x/x-efficiency.asp
• https://www.sabeconomics.org/wordpress/wp-content/uploads/JBEP-1-2-4.pdf
• https://www.sciencedirect.com/topics/economics-econometrics-and-finance/x-efficiency
• https://www.wallstreetmojo.com/x-efficiency/